رموز موفقیت در درس و تحصیل

در هر كارى براى رسیدن به (هدف) و كسب موفقیت, رمز و راز و شیوه ها و قواعدى استكه رعایت آنها, راه را میان بُر مى سازد. درس خواندن و (موفقیّت تحصیلى) نیز از اینقاعده مستثنا نیست. پس سزاوار و بجاست كه جوانان این رموز و روش ها را بشناسند و بهكار بندند تا از تلاش علمى و آموزشى خود, بیشترین بهره و سریع ترین ثمره را به دستآورند. برخى از این رموز عبارت اند از:

1 ـ سؤال

دانش آموز, با برخوردارى از روحیه تواضع و كنار گذاشتنِ غرور, آنچه را نمى داندباید بپرسد و مشكلات درسى خود را با معلّم در میان بگذارد. اگر كسى غرور و تكبرداشته باشد, راه فهم و علم را به روى خود مى بندد و (پرسیدن) ـ كه اعتراف ضمنى بهندانستن است ـ براى او دشوار مى شود.
پرسش, (كلید گنجینه دانش) است. اینحكمت, در كلمات پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله)آمده است: (العلمُ خزائن و مفتاحُهاالسؤال. )1
گاهى هم شرم و خجالت مانع پرسیدن مى شود. امام باقر$ فرمود: (بپرس واز پرسیدن روى بر نگردان و خجالت نكش, چرا كه این دانش را هر كس تكبّر یا خجالتداشته باشد, نمى آموزد. )2

2 ـ فراغت خاطر

ذهن آشفته و خاطرِ پریشان, مانع تحصیل است. پراكنده كارى و جدّى نگرفتن درس, سببسستى چرخه آموزش مى شود. آن كه هر روز موضوعى و هر فصل رشته اى بر مى گزیند و امروزو فردا مى كند و در كنار درس به كارهاى جنبى و متفرّقه مى پردازد و فرصت تحصیلى رابه كارهاى غیر درسى صرف مى كند. عقب خواهد ماند.
پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله)از جمله وصیت هاى حضرت خضر به موساى حكیم را چنین نقل مى كند: (یا موسى! تَفَرّغْ للِعلمِ انْ كنتَ تُریدُه, فانّما العلمُ لمَنْ یَفْرَغُ له;3 اى موسى! اگر علم مى خواهى, خود را براى آن خالص و فارغ بساز, چرا كه دانش از آنِ كسى است كهخود را براى آن فارغ و یكدل كند.) در توصیه هاى امام سجاد$ راجع به حقوق معلّم آمدهاست كه عقل و ذهن و دل و فهم خود را براى معلّمت خالى و فارغ بساز تا بهتر بتوانىاز دانش او بهره بگیرى.4

3 ـ توجّه و گوش دادن

تمركز فكر و جمع بودن حواس در هنگام تحصیل و فراگیرى دانش, عامل مهمّى براىیادگیرى است. در متون دینى از موضوعى به نام (حُسن الإستماع) یاد شده است; یعنى خوبگوش كردن. كسى كه هنگام مطالعه و درس خواندن یا شنیدن درس استاد, حواسش جمع نباشد وخوب گوش ندهد, یادگیرى او هم دچار اختلال و آسیب خواهد شد. از سخنان امام على$ دراین زمینه چنین مى خوانیم: (وقتى نزد دانشمندى نشسته اى, بیش از آن كه حرف بزنى, برشنیدن حریص و مشتاق باش و همان طور كه خوب حرف زدن را یاد مى گیرى, خوب گوش دادن راهم بیاموز.5
علامه طباطبائى در باره شهید مطهرى مى فرمود: (مرحوم مطهرى یك هوشفوق العاده اى داشت و حرف از او ضایع نمى شد. حرفى كه مى گفتیم, مى گرفت و به مغزشمى رسید… هر چه مى گفتیم هدر نمى رفت ; مطمئن بودم كه هدر نمى رود. )6

4 ـ یادداشت

اگر علم را ثبت و ضبط و یادداشت نكنیم, فراموش مى شود. به حافظه هم چندان نمىتوان تكیه كرد. بسیارى افراد توفیق علمى خود را مدیون یادداشت هاى خویشند. حضرترسول(صلى الله علیه و آله)فرمود: علم را به قید و بند بكشید (قیّدوا العلم). پرسیدند: به بند كشیدن علم چگونه است؟ فرمود: (كتابَتُهُ; با نوشتن آن. )7
امامحسن مجتبى(ع) فرزندان و برادر زادگان خود را گرد آورد و به آنان فرمود: شما كوچك هاىقومى هستید و امید است كه بزرگ هاى قوم دیگر شوید, پس دانش بیاموزید. هر كس از شمانتوانست علم را حفظ كند و به خاطر بسپارد, آن را بنویسد و در خانه اش بگذارد.8 امامصادق نیز فرمود: (اكتبوا, فًإنّكم لا تحفظون حتّى تكتبوا;9 بنویسید, شما آموختههاى خود را حفظ نمى كنید تا آن كه بنویسید
ییادداشت بردارى از درس ها, آموختهها و شنیده ها, یكى از رموز موفقیّت در تحصیل است. بسیارى نیازمند دفترها و جزوههاى هم كلاسى هاى خویشند, چرا كه خود ننوشته اند و از (یادداشت) بهره نگرفتهاند.

5 ـ پیگیرى و استمرار

عامل دیگر موفقیّت, جدیّت, پیگیرى, سخت كوشى و خسته نشدن است. هر هدفى با تداومو تلاش, قابل دسترسى است. اگر با كمترین ضعف و ناكامى به وجود آمده آموزش را كناربگذاریم و دلسرد شویم, ناكامى هاى بیشتر و بزرگ ترى در انتظارمان خواهد بود. البتهجاذبه هاى فرعى و دل مشغولى هاى گوناگون و كشش هاى غیر درسى وجود دارد, اما دانشآموز موفق كسى است كه بر این جاذبه ها غلبه كند و از پیمودن راه و كوشش براى نیل بههدف, خسته نشود.
پیگیرى و تداوم, هم هدف را همیشه زنده مى دارد, هم آموخته ها رازنده و با طراوت نگه مى دارد و هم انگیزه آموزشى را تقویت مى كند. امام على$ فرمود: (هر كس دانش را زیاد مرور و بررسى كند, آنچه را آموخته فراموش نمى كند و آنچه را همنمى داند, مى آموزد).10 این موضوع به نوعه با مسئله (تكرار) هم مرتبط است. خواندن وتكرار كردن آموخته ها, آن را در ذهن و دل مستقر مى سازد و از فراموشى جلوگیرى مىكند.

6 ـ اغتنام فرصت ها

(زمان), سرمایه هر دانش آموز است. فرصت جوانى و نشاط شباب, زودگذر و غیر قابلبازگشت است. افسوس خوردن بر فرصت هاى سوخته و از دست رفته هم مشكلى را حل ّ نمىكند. اگر بزرگان دین فرصت را همچون ابر, گذرا دانسته اند, هشدارى براى بهره گیرى از (حال) و (فرصت امروز) و هدر ندادن این سرمایه است.
بهره گیرى از صبحدم, سحرخیزىو از دست ندادن فرصت هاى پر نشاط آغاز روز, بهره هاى فراوانى دارد. در تقسیم بندىوقت ها, باید سرشارترین لحظه ها و پر انرژى ترین ساعت ها را براى كارهاى علمى وفكرى گذاشت; نه آن كه در ساعات اولیّه بامداد خوابید و این (زمان طلایى) را در خوابو رختخواب سپرى كرد. پیامبر اكرم(صلى الله علیه و آله)فرمود: در كسب دانش, سحر خیزباشید و اوّل روز در پى آن روید, چرا كه سرخیزى مایه بركت و كام یابى است.11 درسرمشق هاى خوشنویسى هم به ما آموخته اند: (سحر خیز باش تا كامروا باشى).

7 ـ برنامه ریزى

تنظیم وقت, تقسیم درست زمان و به كارگیرى صحیح فرصت به تناسب اهمیّت موضوعات, دررسیدن به هدف مؤثّر است. تا هدف مشخّص نباشد, امكان برنامه ریزى هم نیست. تا محدودهزمان و میزان توانایى و فرصت و امكانات, معیّن نباشد, این (اولویّت بندى) عملىنخواهد شد. با برنامه ریزى مى توان فرصت و وقت را توسعه داد و به همه كارها رسید ومشكلِ (نمى رسم) و (وقت نمى كنم) را حل كرد. بدون نظم و برنامه ریزى, فرصت هاىزیادى هدر مى رود و بدون (اولویت بندى) زمان و عمر ما صرف كارهاى بیهوده و كماهمیّت مى شود. حضرت على$ فرمود: (من اشتغل بغیر المهم ضیّع الاهم ّ;12 هر كس بهكار غیر مهم مشغول شود, كار مهم تر را تباه و ضایع مى سازد). این همان (مدیریتزمان) و برنامه ریزى و اهم و مهم ّ كردن كارها و برنامه هاست.
آن حضرت در سخندیگرى فرموده است: (بسیارى از مردم در پى كارهاى زاید و غیر لازم (و حاشیه اى و كماهمیّت) مى روند و كارهاى اصلى و عمده را وا مى گذارند).13 كلام امام, نقد شیوهكسانى است كه برنامه ریزى حساب شده اى در كار خود ندارند. اگر دانش آموزان تنظیمحساب شده اى در مورد اهداف, برنامه ها, كارها و صرف اوقات نداشته باشند, زیانخواهند كرد.

8 ـ معلّم خوب

تأثیر یك معلّم دانا, دلسوز, آگاه و صمیمى در رشد علمى و فرهنگى دانش آموز بسیاراست. بسیارى از انسان هاى موفق, كام یابى هاى علمى خود را مدیون برخوردارى از چنیناساتیدى هستند كه هم تجربه كارى دارند, هم برتریِ علمى, هم دلسوزى در تعلیم و تربیتو هم رابطه هاى صمیمى با شاگردان. از این رو انتخاب استاد و بهره گیرى از محضر علمىچنین اساتیدى, از جمله رموز موفقیت تحصیلى است.
در كتاب هاى تفسیر, در ذیل آیه (فلینظر الأنسان الى طعامه) (انسان باید به طعام خود به دقّت بنگرد) از امام باقر$ روایت شده است: یعنى این كه بنگرد علم و دانش خود را از چه كسى مى آموزد.14 وقتىذهن و دل دانش آموز در اختیار استاد قرار مى گیرد, شكل گیرى شخصیت علمى و اخلاقى وپیشرفت او نیز از استادش اثر مى پذیرد.
امام حسن مجتبى$ فرمود: (عجبت لمن یتفكّرفى مأكوله, كیف لا یتفكّر فى معقوله, فیجنّب بطنه ما یؤذیه و یودع صدره مایزكیّه;15 شگفت از كسى كه در خوراكى خود دقت مى كند, اما در مسائل عقلى و فكرى خوداندیشه نمى كند; شكم خود را از آنچه آزارش مى دهد دور مى دارد, اما سینه و دل وجانش را به چیزى كه او را تزكیه كند, وا مى گذارد). تأكید حضرت بر دقت بر (غذاىفكرى) و (تغذیه علمى) است كه باید از مجراهاى صحیح انجام گیرد و شكل گیرى شخصیت وثمر دهى وجود انسان, در دست افراد به تعهّدقرار نگیرد.

9 ـ اعتماد به نفس

خداوند, استعداد و توان آموختن و پیشرفت را در همه كس قرار داده است; هر چندممكن است در افراد, متفاوت باشد. شناخت خود و ایمان به توان مندى ها و اعتماد بهنفس سبب مى شود كه دانش آموز, زود مأیوس نشود و طى كردن راه پیشرفت را براى خود غیرممكن نشمارد. مطالعه در باره انسان هایى كه در شرایط مساوى یا مشابه با شما هستند, اما به درجاتى از رشد علمى و موفقیت دست یافته اند, نشان مى دهد كه آن گونه توفیقها محال نیست و براى شما نیز فراهم مى شود, به شرط آن كه خود را و روحیه تان رانبازید و از ناكامى ها و شكست ها, پلى براى پیروزى هاى بعدى بسازید و تحقیرها وملامت هاى دیگران سبب دلسردى و نامیدى شما نشود. داشتن (روحیّه) و (امید), نقشمهمّى در كام یابى دارد. توجّه به (داشته ها) و شناخت نعمت هاى الهى و زمینه هاىرشد, اعتماد مى آفریند. مهم ّ, كشف آن دنیاى باطن و ایمان به توانستنِ خویشاست.

10 ـ همّت بلند

بى دلیل نگفته اند كه:
همّت بلند دار كه مردان روزگار از همّت بلند به جـایىرسیده اند
هر چه هدف متعالى تر و همّت والاتر باشد, تلاش انسان هم به تناسب آنافزون تر و به كارگیرى توانایى ها بیشتر خواهد شد. در كوهنوردى, آنان كه (رسیدن بهقلّه) را در نظر داشته باشند, نسبت به كسانى كه صعود به ارتفاع كمى از یك قلّهسركشیده را مدّ نظر دارند مسافت بیشترى طیّ خواهند كرد. معروف است كه یكى ازدانشمندان از فرزند خود پرسید: تو مى خواهى در علم و دانش به كجا برسى؟ گفت: مىخواهم به رتبه و مقام تو برسم. پدر گفت: قطعاً به جایى نخواهى رسید, چون من مىخواستم به مقام علمى امام صادق$ برسم كه به این جا رسیده ام; تو كه مى خواهى به حدّمن برسى, به مقامى نخواهى رسید.

یك نمونه خوب